Standaardisatie

In de zestiende en zeventiende eeuw werden de eerste Nederlandse spelling- en woordenboeken uitgebracht. Het was vooral in de jaren 1800 dat belangrijke vooruitgang werd geboekt op het gebied van de standaardisatie van het Nederlands.

Spelling

Aanvankelijk waren de eerste Nederlandstalige linguïsten niet tot compromissen bereid. Een voorbeeld: in zijn Nederlandsche spellijnghe uit 1550 schoof Joos Lambrecht zijn eigen Gentse dialect naar voren als de norm, een niet erg praktische beslissing. De mensen begonnen al snel in te zien dat er nood was aan een spelling die overal in de Nederlanden aanvaardbaar was.

Toch duurde het tot het begin van de negentiende eeuw voordat de Nederlandse regering de opdracht gaf aan de taalkundige Matthijs Siegenbeek om de Nederlandse spelling te formaliseren. Niet iedereen was tevreden met de regels die hij uiteenzette in zijn Verhandeling over de Nederduitsche spelling (1804) en uit vele hoeken kwamen er suggesties om het werk te verbeteren. In 1863 publiceerden Matthias de Vries en L.A. te Winkel hun gesimplificeerde spellingregels, die in het jaar daarop in België werden aangenomen en in 1883 in Nederland. Een aangepaste versie van de spelling van Matthias de Vries en L.A. te Winkel verkreeg in 1946 een officiële status in de beide landen. Het is op deze regels dat de eerste @Woordenlijst der Nederlandse taal [Elektronische versie van de Woordenlijst der Nederlandse Taal op de webstek van de Nederlandse Taalunie] uit 1954 gebaseerd is. Het werk is vandaag beter bekend als Het groene boekje, een verwijzing naar zijn groene omslag. Het bevat de officiële spellingregels van de Nederlandse taal en de spelling van de meeste Nederlandse woorden.

Bij elke spellingherziening (de laatste was in 1995) wordt er een nieuwe, verbeterde editie van de Woordenlijst uitgebracht.

Woordenboeken

Het eerste woordenboek van het Nederlandse >lexicon, de Dictionarium Teutonico-Latinum (1574) van Cornelis Kiliaen, geeft een vertaling in het Duits en het Latijn voor elk Nederlands trefwoord.

Het is in elk opzicht een uniek werk: het is het eerste wetenschappelijke woordenboek in een Europese taal. Alle vertaalwoordenboeken die in de daaropvolgende eeuw verschenen, namen het concept van dit werk over.

In de negentiende eeuw werd er van start gegaan met wat nog steeds het grootste woordenboek ter wereld is: @het Woordenboek der Nederlandsche taal [Elektronische, doorzoekbare versie van het Woordenboek der Nederlandsche Taal] of WNT. Het bestaat uit 40 boekdelen (44.000 pagina’s in totaal), bevat 400.000 trefwoorden en beslaat de periode 1500-1921. Het eerste boekdeel (a-ajuin) werd in 1864 uitgebracht, het laatste (zuid-zythum) in 1998.

Het meest gebruikte woordenboek in het Nederlandse taalgebied is het @Van Dale groot woordenboek der Nederlandse taal [Nederlandstalige webstek van het Van Dale Taalweb. Men kan er naar woorden zoeken in het woordenboek Grote Van Dale]. Op de omvang van dit driedelige woordenboek zinspeelt de bijnaam van het werk, de Dikke Van Dale. Het werk werd vernoemd naar zijn grondlegger, Johan Hendrik van Dale. De eerste editie verscheen in 1872, de laatste (dertiende) in 1999.

Spraakkunst

De eerste Nederlandse spraakkunst verscheen in 1568, maar, zoals ook de titel van het werk doet vermoeden (Voorreden vanden noodich ende nutticheit der Nederduytscher taalkunste), was het niet meer dan een beknopte inleiding. Veel belangrijker was de Twe-spraack vande Nederduitsche letterkunst van Hendrick Laurensz. Spiegel uit 1548. Spiegel beschrijft niet alleen de grammatica, hij legt ook regels vast voor het spreken en schrijven van correct Nederlands.

De moderne tegenhanger van de Twe-spraack,die net als zijn voorganger in detail de structuur en de regels van de Nederlandse grammatica beschrijft maar geen voorschriften oplegt, is de @Algemene Nederlandse spraakkunst [Elektronische versie van de Algemene Nederlandse Spraakkunst op de Nederlandstalige webstek van de Katholieke Universiteit Nijmegen] of ANS. Het werk werd voor het eerst in 1984 gepubliceerd; een tweede, herziene editie verscheen in 1997.

Vraag 16

Waarom verschenen de eerste Nederlandse woordenboeken, spraakkunsten en spellingregels in de Renaissance (zestiende en zeventiende eeuw)?

>Klik hier om je antwoord te controleren.

Uitspraak

Een werk dat pas onlangs werd toegevoegd aan het groeiende aantal naslagwerken over de Nederlandse taal is het Uitspraakwoordenboek (2000). Voor sommige woorden geeft het werk de verschillende uitspraken die gangbaar zijn in het Noorden (Nederland) en het Zuiden (Vlaanderen).

>Klik hier om verder te gaan naar het laatste deel van dit historische overzicht.