Μια σειρά εγκαταλελειμμένων αναβαθμίδων πλαγιάς και καναλιών κοντά στον Ξεροπόταμο. Φωτογραφία: A. Bevan.

Ένα ιδιαίτερο χαρακτηριστικό των Μεσογειακών τοπίων είναι τα χωράφια, οι δρόμοι και οι αναβαθμίδες, τα οποία συχνά συνιστούν πολύπλοκα και εκτεταμένα συστήματα. Αποτελούν επενδύσεις μακροπρόθεσμες και μη-αυτόματες (κάποιες φορές αποκαλούνται ‘τοπικά’ – landesque – κεφάλαια), οι οποίες συνήθως χρησιμοποιούνται για πολλές γενιές (θα μπορούσε να πει κανείς ότι το ίδιο συμβαίνει και με κάποιους από τους πιο μακρόβιους οπωρώνες).

Παρά την προφανή σημασία τους στο παρελθόν και την ξεκάθαρη σχέση τους με τις σημερινές ανησυχίες όσον αφορά την βιώσιμη γεωργία, το κοινωνικό πλαίσιο στο οποίο ξεπροβάλλουν αυτές οι κατασκευές δεν είναι απόλυτα κατανοητό. Οι συνηθισμένες εξηγήσεις για την εμφάνιση των αναβαθμίδων, για παράδειγμα, επικαλούνται λόγους πληθυσμιακής πίεσης, αυξανόμενων επεκτατικών τάσεων και την ανάγκη για βελτίωση παραγωγικότητας με την αγροτική εκμετάλλευση πιο περιθωριακών και κεκλιμένων περιοχών. Στα πλαίσια ενός αυτόνομου υποπρογράμματος στα Αντικύθηρα, με χρηματοδότηση από το Ερευνητικό Πρόγραμμα Τοπίου και Περιβάλλοντος του Συμβουλίου Τεχνών και Ανθρωπιστικής Έρευνας του Ηνωμένου Βασιλείου, έχουμε διερευνήσει αυτά τα θέματα πιο αναλυτικά, με τον συνδυασμό αρχαιολογικής και γεωαρχαιολογικής επισκόπησης, εθνογραφικής έρευνας και στατιστικής ανάλυσης.

Τεχνικές κατασκευής αναβαθμίδων: (πάνω) μια ξερολιθική αναβαθμίδα κατασκευασμένη από μεγάλες Νεογενείς ασβεστολιθικές πλάκες, συμπληρωμένη με μικρές πέτρες, και (κάτω) μια πεσμένη αναβαθμίδα κατασκευασμένη αποκλειστικά από Νεογενείς πέτρες ίδιου μεγέθους και από πίσω της τουλάχιστον δύο θαμμένα στρώματα εδάφους. Φωτογραφίες: J.J.P O'Neill and B. Hassett.

Πολλά από τα αναλυτικά προβλήματα που συσχετίζονται με την κατανόηση της σχέσης ανάμεσα σε τροποποιήσεις τοπίου, όπως οι αναβαθμίδες, είναι λιγότερο έντονα στα Αντικύθηρα λόγω της σποραδικής της οικισμικής ιστορίας, που διευκολύνει την συσχέτιση της κατασκευής των αναβαθμίδων με συγκεκριμένες φάσεις του παρελθόντος. Προσπαθούμε να κατανοήσουμε αυτά τα στοιχεία με τον συνδυασμό πέντε αλληλένδετων προσεγγίσεων:

1. Πλήρη ψηφιακή χαρτογράφηση των αναβαθμίδων στο νησί, βασισμένη σε σύγχρονες δορυφορικές εικόνες Quickbird, σε αεροφωτογραφίες του 1944, όταν οι αναβαθμίδες του νησιού χρησιμοποιούνταν ακόμα, και σε ένα εκτενές πρόγραμμα μελέτης πεδίου. Το συγκεκριμένο σύνολο δεδομένων είναι προσβάσιμο από την ιστοσελίδα downloads και, από ότι γνωρίζουμε, αποτελεί ένα από τα λιγοστά σύνολα δεδομένων αυτού του τύπου στην Μεσόγειο.
2. Γεωαρχαιολογική επισκόπηση βασικών περιοχών όπου θα μπορούσαμε να αποκαλύψουμε πολλαπλές φάσεις αναβαθμίδων, εστιάζοντας στις τεχνικές κατασκευής τους, σε επεισόδια διάβρωσης και διαφοροποιήσεις στη γονιμότητα του εδάφους.
3. Διεξοδική αρχαιολογική έρευνα που μας παρέχει μια εικόνα της κεραμικής που συσχετίζεται με τις κατασκευές αυτές και μας επιτρέπει να απομονώσουμε τμήματα του τοπίου που μπορεί να έχουν σχετικά απλές φάσεις αναβαθμίδων άξιες περαιτέρω μελέτης.
4. Οικολογική μοντελοποίηση της βλάστησης του νησιού και πώς συνδέονται με μεγάλες ανθρώπινες επενδύσεις. Ιδιαίτερη προσοχή αποδίδεται στον εντοπισμό κατάλοιπων καλλιεργειών στις πλέον εγκαταλειμμένες αναβαθμίδες, και στην κατανόηση της διαδικασίας επαναποίκησής τους από άγρια βλάστηση και στην επίδραση της διάβρωσης.
5. Εθνοϊστορική έρευνα μέσω συνεντεύξεων με τους πιο ηλικιωμένους απομείναντες κατοίκους του νησιού και μελέτη των εκτενών ιστορικών αρχείων του 18ου-20ου αιώνα για τα Αντικύθηρα. Οι μέθοδοι αυτές αποσκοπούν στο να καταλάβουμε πότε και πώς κατασκευάστηκαν οι αναβαθμίδες, σε ποιους ανήκαν, τι καλλιεργούσαν σε αυτές και τι επίδραση είχαν οι διάφορες φάσεις κατασκευής αναβαθμίδων στην ευρύτερη γονιμότητα του νησιού.

Η χαρτογράφηση όλων των αναβαθμίδων έχει ολοκληρωθεί (μια τελική μελέτη πεδίου θα εκπονηθεί την άνοιξη του 2008) και υπολογίζεται ότι υπάρχουν 12,000 περίπου τέτοιες κατασκευές στο νησί. Η πιο εκτεταμένη περίοδος κατασκευής και χρήσης τους είναι μάλλον η πιο πρόσφατη, με σημαντική δραστηριότητα καθ’ όλη τη διάρκεια του 19ου αιώνα. Στρωματογραφημένα εδάφη σε αρκετές περιοχές όμως δείχνουν την ύπαρξη και παλαιότερων επεισοδίων, της Ρωμαϊκής εποχής, αλλά και της Εποχής του Χαλκού αν λάβουμε υπόψη την συσχετιζόμενη κεραμική. Ετοιμάζεται για την άνοιξη ένα πρόγραμμα χρονολόγησης Οπτικά Προτρεπομένης Φωταύγειας (OSL), καθώς και ραδιοχρονολόγησης, ώστε να επιβεβαιωθούν και να αναπτυχθούν αυτές οι παρατηρήσεις.

Τα ίδιο τοπία αναβαθμίδων: (αριστερά, σε κάνναβο 100μ) σε δορυφορική εικόνα Quickbird του 2004 με έγχρωμα δεδομένα υψηλής διακριτικής ικανότητας (pan-sharpened), μετά από την σχεδόν ολοκληρωτική εγκατάλειψη των αναβαθμίδων και (δεξιά) σε αεροφωτογραφία της Βασιλικής Αεροπορίας του Ηνωμένου Βασιλείου του 1944, όταν στο νησί υπήρχε έντονη αγροτική δραστηριότητα. Η χαρτογράφηση των αναβαθμίδων έχει βασιστεί και στα δύο αυτά είδη πληροφορίας σε συνδυασμό με εντατική μελέτη πεδίου. Εικόνες: παραχώρηση της Digital Globe και των Αρχείων Αέριας Αναγνώρισης).

Επίσης, υπάρχουν ξεκάθαροι συσχετισμοί ανάμεσα στα γεωλογικά πετρώματα και τους τύπους εδάφους και την τάση για κατασκευή αναβαθμίδων, με μεγαλύτερη επένδυση σε περιοχές με Νεογενείς μαργαϊκές ασβεστολιθικές ενότητες. Παρομοίως, υπάρχουν αρκετά σημαντικά παραδείγματα αναβαθμίδων που εκμεταλλεύονται την υπήνεμη πλευρά μεγάλων ρηγματωδών ζωνών, όπου οι προσόψεις των γκρεμών παρέχουν προστασία από τους θαλάσσιους ανέμους και δημιουργούν μικροκλίματα με περισσότερη βροχή. Οι αναβαθμίδες και οι σχετικές επενδύσεις προσέλκυαν πληθυσμούς ακόμα και σε εποχές κατά τις οποίες το νησί ήταν σχεδόν εγκαταλελειμμένο: πιο συγκεκριμένα, φαίνεται ότι νέοι άποικοι επέστρεφαν σε περιοχές με προηγούμενη ανθρώπινη παρουσία (δηλαδή περιοχές στις οποίες υπήρχαν ορατές κατεστραμμένες και εγκαταλελειμμένες αναβαθμίδες κλπ.) σε βαθμό που ξεπερνά αυτό που θα περίμενε κανείς αν υπήρχε απλά προτίμηση για ευρύτερες περιβαλλοντικές ζώνες. Με άλλα λόγια, τέτοια κατάλοιπα δημιουργούν την αίσθηση μια δομημένης περιοχής, κάτι που έχει τεράστια σημασία για τον μακροπρόθεσμο ρόλο τους.